Stacks Image p2_n2
Door Paul Ostendorf, futuroloog

De ultieme digitale transitie

Paul_Ostendorf_Columnist
Bij automatisering denk je al gauw aan computers. Maar het gaat verder. Automatisering vervangt menselijke arbeid door technologie. Dat geldt zowel voor fysieke als mentale inspanning. Een motor, lopende band, autonome robot, computerprogramma, Artificial Intelligence (A.I.), iets daartussenin of een combinatie van dit alles: het valt allemaal onder het begrip automatisering. Experts gaan er vanuit dat uiteindelijk alles geautomatiseerd kan worden. Spierkracht, gegevens verwerken of serieus denkwerk, niemand en niets is immuun voor automatisering. In potentie biedt automatisering de mogelijkheid om een onbeperkte productie te realiseren zonder dat de mens arbeid hoeft te verrichten. Yeah! Dat moeten we hebben! Toch?

Een goed begin
Denk je een tijdlijn in. Uiterst links is het moment waarop niets is geautomatiseerd. Hier heb je handenvol werk. Helemaal rechts is het punt waarop het werk volledig is geautomatiseerd. Daar sta je met lege handen. Ergens op die lijn begint de digitale transitie. Het moment waarop bits en bytes een rol gaan spelen in het proces. Iets verderop doen cognitieve systemen en machine intelligentie hun intrede. Daar raakt de digitale transitie in een stroomversnelling. En dat moment is nu aangebroken. In het begin profiteerde iedereen van automatisering. Saai, zwaar, gevaarlijk of routinematig werk kon worden geëlimineerd. Werknemers van weggevallen banen werden omgeschoold naar ander werk dat vaak nog beter betaalde ook. Productie, omzet en winst van bedrijven namen toe. De welvaart nam toe omdat die winst ook doorsijpelde naar werknemers.

Tot zover het goede nieuws
Dat kon natuurlijk niet eeuwig doorgaan. Economisch gezien worden mensen steeds minder waard als robots of computers hen kunnen vervangen. En als er geen limiet is aan het potentieel van automatisering zal de mens onvermijdelijk uit de economie worden verdreven. Velen veronderstellen dat het zo’n vaart niet zal lopen. Het wegvallen van banen is nu eenmaal van alle tijden. Zo beweren ze. En er ontstaan toch ook voortdurend nieuwe banen? Nu kun je bijvoorbeeld dronepiloot worden. Een decennium geleden was dat onmogelijk. Dat is allemaal waar maar blijft dat wel zo?
In elk ontwikkeld land startte de economie met een landbouwtijdperk. Toen door automatisering (in dit geval mechanisering) de eerste banen verloren gingen, werden werknemers omgeschoold naar werk in de industrie. Toen automatisering ook hier zijn sporen naliet, konden werknemers worden omgeschoold naar werk in de dienstverlening. Maar het vluchtmodel houdt abrupt op in die tertiaire sector. Als je hier je baan verliest, ben je gedwongen ander werk te vinden in dezelfde economische sector. Een koek die door de digitale transitie steeds kleiner wordt en waar steeds meer mensen van moeten eten.

Geen baan is veilig
En denk maar niet dat het de eenvoudige banen zijn die verdwijnen. Neem nou het beroep van radioloog. Een hooggeschoolde medisch specialist. Eerst zes jaar een universitaire opleiding en dan nog eens minimaal vijf jaar specialiseren in een medische instelling. A.I. kan beter, sneller, goedkoper en met minder fouten diagnosticeren op basis van medische beelden. De baan van radioloog staat daarmee op de tocht. Net zoals die van schade-expert, financieel adviseur, chauffeur, copywriter, sportjournalist en honderden andere banen. Vroeger geloofden we in de mythe dat computers alleen konden doen waarvoor ze specifiek geprogrammeerd waren maar met A.I. is die droom voorbij. De meest geavanceerde A.I. vertoont nieuwsgierigheid en creativiteit. Computers blijken veel beter in staat te zijn om ‘out-of-the-box’ te denken dan wij. En vinden daardoor veel sneller een creatieve oplossing dan mensen. Moeten we dan allemaal manager worden? Wat blijkt? Als mensen de leiding over een proces krijgen in plaats van computers heeft het resultaat daar vrijwel altijd onder te lijden. Dus dat wordt ‘m ook niet.

Een wereld zonder werk
De digitale transitie zal hoe dan ook steeds meer banen vernietigen. En het tempo waarin nieuwe banen - voor mensen - ontstaan wordt steeds trager. Daardoor zal de economie langzaam maar gestaag fundamenteel ontwricht worden. Intelligente machines zijn de arbeiders van de toekomst. Niet wij! De productiviteit zal blijven stijgen. Robots werken 24h per dag 365 dagen per jaar, klagen niet, roddelen niet, worden niet ziek, gaan niet op vakantie en staken nooit. De economische waarde van een werknemer zal uiteindelijk worden gereduceerd tot een punt waarop het niet meer loont om hem in dienst te nemen tegen welk salaris dan ook. Ultieme werkloosheid is het gevolg.

Rijk, rijker, rijkst en werkloos
Een econoom kan je vertellen dat stijgende productiviteit zich normaal gesproken zal vertalen in hogere lonen. Maar de historische koppeling tussen productiviteit en lonen is verleden tijd! Stijgende productiviteit vertaalt zich nu vooral in meer winst voor de onderneming. En daar profiteert een steeds kleinere groep van die steeds rijker wordt. De economie neigt door de digitale transitie naar een plutonomie. Een economie waarin een steeds kleinere groep steeds rijker wordt. En daar hoor je maar een enkele econoom over. Bedrijven die wisten op te krabbelen uit de recente economische crisis deden dat veelal door meer en beter te automatiseren. Niet door meer mensen aan te nemen. Een herstel zonder nieuwe banen dus. Ons economisch model heeft echter eindeloze groei nodig om zichzelf in stand te houden. Als de groei stilvalt zal de economie dat ook doen. Als gevolg daarvan stort vervolgens het monetaire systeem in. Hebben mensen dan geen helemaal voordelen ten opzichte van machines? Zeker wel, mensen hebben als grote voordeel dat je ze kunt ontslaan als gebrek aan werk daartoe aanleiding geeft. Machines kun je niet ontslaan. Ook al is er geen werk meer voor ze. Je kunt hooguit proberen die machines weer te verkopen.
Op weg naar een plutonomie zul je ervoor moeten zorgen dat de vraag in de economie niet stil valt. Mensen die geen baan en dus geen inkomen meer hebben, kopen ook niets meer. Hoe los je dat op? Er gaan steeds meer stemmen op voor een UBI (Universeel Basis Inkomen). Een gegarandeerd inkomen voor iedereen. Dat lijkt onbetaalbaar maar dat lijkt alleen maar zo.

Wij zijn slechts algoritmen
Er is recent een nieuwe filosofie ontstaan, een ideologie zo je wilt, met de naam dataïsme. Volgens het dataïsme bestaat het universum alleen uit data en dataverwerking. Het belang van elk fenomeen en elke entiteit wordt bepaald door de bijdrage aan die dataverwerking. Dit klinkt als een extreem standpunt, maar steeds meer wetenschappers kijken met dat idee als uitgangspunt naar de realiteit en ontdekken dan steeds betere verklaringen voor het universum en alles wat erin zit. Het universum is een gigantische computer. De mens is dan slechts een algoritme. Alle levende organismen zijn eigenlijk niets anders dan biologische algoritmes. Voor velen zijn die denkbeelden schokkend en niet te bevatten. Maar naarmate je dieper in deze ‘religie’ duikt, twijfel je steeds minder aan het fundamentele uitgangspunt. Zo verging het mij althans. Het universum zelf is de ultieme digitale transitie.